L I B E R A L N I F E M I N I Z A M se zalažeza to da se jednakost žena i muškaraca može postići pravnim sredstvima i postepenom socijalnom reformom,naglašavajući prava pojedinaca ipojedinki. Kako je ponikao iz tradicije liberalizma XVIII veka, kada su preovlađivala shvatanjao nepremostivoj razlici među muškarcima i ženama (razlicikoja je ženamauskraćivala pristup obrazovanju, javnoj sferi, mogućnosti jednake zarade ili zaradeuopšte), liberalne feministkinje su se borileprotiv razlike, insistirajući na tome da su žene i muškarci u suštinijednaki, odnosno da su njihove sposobnosti iste. Kada se danasgovori o ovoj istosti, pre svega se misli na ravnopravnost ili jednak tretman pred zakonom. Liberalni feminizam se stoga protivi svakoj diskriminaciji, čak i ako je u korist žena takozvanapozitivna diskriminacija. Jedna od osnovnih pretpostavki liberalnog feminizmaje da reforma društvenihvrednosti koju potpomažereformisani pravnisistem, svakoj ženi omogućuje lično poboljšanje i uspeh. Svaka žena, samim tim, imamogućnost da odlučujeu svoje ime kao celovita individua(u tom smislu, liberalne feministkinje vatreno podržavaju pravo na abortus i, istovremeno, dekriminalizacijuprostitucije, zato što svaka žena ima pravo na izbor vlastiteprofesije i načina staranja o sopstvenom telu). Način da žene steknu ravnopravan položaj u društvu,ova struja prepoznaje u iskorenjivanju rodnih stereotipa i promeni vrednosnih hijerarhija koje ženama odriču sposobnosti i mogućnosti, na kojima počiva specifična podela rada („muški“ i „ženski“ poslovi),niže plate koje žene dobijaju radeći isti posao koji rade muškarci, ograničen pristup određenim položajima moći itd.
U trenutkukada feministički pokret zahtevaokvire koji će i teorijski zasnovati njegove težnje i ciljeve, marksizam nudi obuhvatnu istorijsku sliku sveta koja je primenljiva na sva društva,podstiče na promenu zatečenog stanja, i otvara mogućnost postojanja jednog budućeg društva u kojem će postojeće nepravde nestati.M A R K SI S T I Č K I FE M I N I Z A M polazi od Marksove (Marx) i Engelsove (Engels) teze po kojoj je izvorna podela rada zasnovana na podeli porodičnog rada, iz čega sledi da je kičmeni stub u razvoju kapitalizma opstanak posedničkog odnosa u porodici. Marksističke feministkinje se, prema tome, zalažu za ukidanjekapitalističkih društvenih odnosa,štoće u krajnojinstanci dovesti i do ukidanjapatrijarhata. Drugim rečima, klasne hijerarhije prethode rodnim hijerarhijama ili se s njima mogu izjednačiti. I kako je tlačenje na temelju roda vid klasnogtlačenja, koje opstaje poštosluži interesima kapitala i vladajućeklase, jednakost među muškarcima i ženama može se dostići jedino revolucionarnim svrgavanjem kapitalizma. A N A R H I S T I Č K I F E M I N I Z A M spaja feminizami anarhizam, koji korene društvene i ekonomskenejednakosti vide u institucionalnim odnosima moći. Anarho-feministkinje smatraju da nije dovoljno stati na put patrijarhatu, da bi se postigla lična autonomija i slobodau zajednici. Patrijarhat valja prepoznati kao dominaciju nad ženama koja se sprovodi silom, a država je najmoćniji organ za nesmetanosprovođenje sile. Zbog toga se anarho-feministkinje bore za ukidanje države, kao i za temeljne promene u porodičnim odnosima, jer je porodica model patrijarhalne državne vlasti.U tom smislu,Ema Goldman (Emma Goldman) se protivila ženskom pravu glasa,iako je bila feministkinja, pošto je u njemu videla pristanak na postojeću konstalaciju društvene moći P A C I F I S T I Č K O - A N T I M I L I T A R I S T I Č K I F E M I N I Z A M polazi od pretpostavke da je patrijarhat idejni tvorac rata i da se njime služi da bi očuvao vlastitiporedak. Rodna analiza rata pokušavada pokaže da su ratovi realnost i zbog toga što su žene isključene iz sfere javnosti i odlučivanja. Tri su načela koja u izvesnom smislu povezuju feminističke mirovne napore u poslednjihstotinu godina: budući da je svaki rat nepravedan, ratu se u načelu treba protiviti(drugim rečima, nema opravdanog rata, bilo da ga vode „naši“ ili „njihovi“); postoji politička ili građanska odgovornostza ono što država ili nacija čini u moje ime; i, najzad,ženski napori su suštinskiinternacionalni, jer je ženska solidarnost iznad svih granica i podela, iz čega proizlazi i solidarnost sa svim ugnjetanim(na rasnoj, klasnoj, etničkoj i seksualnoj osnovi). Dok pacifistička struja često ima poverenje u institucionalne mirovne dogovore i pregovore, antimilitaristička struja insistira na tome da je vojska glavnioslonac militarizma i nasilja,da nijedna vojska ne čuva mir, te stoga promoviše građansku neposlušnost državi, vojsci,naciji.
E G Z I S T E N C I J A L I S T I Č K I F E M I N I Z A M je filozofska pozicija nastala pod uticajem Simon de Bovoar (Simone de Beauvoir). U svojoj knjizi Drugi pol, ona pokazuje kako se žene posmatraju i tretirajukao „Drugi“ u patrijarhalnom sistemu koji počiva na muškim vrednostima. Normativna razlika među muškarcima i ženama opstaje zbog društvene strukture koja ženesistematično ostavlja u inferiornijem položaju, ali i zbog pristanka žena na nametnutu„Drugost“. Kako je ponikao iz veoma uticajne francuskekoncepcije egzistencijalizma, egzistencijalistički feminizamje ostavio dubokog traga na francuski i psihoanalitički feminizam. RA D I K A L N I F E M I N I Z A M – „militantni“ ili „jedini iz- vorni“ feminizam, u zavisnostiod toga ko tumači – nastajepotkraj šezdesetihgodina kao reakcija na postojećaobjašnjenja odnosa među rodovima. Za radikalnefeministkinje, uzrok potlačenosti žena nije ni u neuravnoteženom pravnom sistemu koji favorizuje muškarce,ni u klasnim sukobima.Potlačenost žena je, prema njima, bazičnijaod svih drugih oblika potlačenosti i predstavlja model za sve oblike dominacije. Radikalni feminizam(od latinske reči radix – koren) nastoji da pronađe korene muške dominacije, i da pokaže da su muškarci odgovorni za opstanak patrijarhata, pošto su samo oni na dobitku od održavanja nepravednih hijerarhijskih odnosa. Temeljnateza radikalnih feministkinja jeste da patrijarhat opstaje usled kontrole i eksploatacije ženske seksualnosti i ženskih reproduktivnih sposobnosti. Zbog toga se radikalni feminizam zalagaozaglobalnosestrinstvo,odnosemeđuženamakojićesesuprotstavljati nametnutnim rodnim uzusima (tzv. female bonding), oslobađanje žena od ustanovljenih rodnih uloga itd. Pod geslom lično je političko, radikalne feministkinje su organizovale kružoke za podizanje svesti(consciousness- raising groups) gde su žene podsticane na razmenu mišljenja i iskustava, čijim se upoređivanjemmoglo dokazati da veoma različitežene imaju jednaka ili veoma slična iskustva,koja definiše patrijarhat. Rani radikalni feminizamimao je odlučujućuulogu u pokretuza oslobađanje. Iz njega je proistekla prva koherentna feministička teorija, kao i disciplinaženskih (kasnijerodnih) studija.
L E Z B E J S K I F E M I N I Z A M je najradikalniji, a stoga možda i najkonsekventniji oblik feminizma (radikalan toliko da čak ni same lezbejke koje su feministkinje nisu uvek i jednoglasno i lezbejske feministkinje). Počiva na idejamada su seksizam i heteroseksizam beznadežno udvojeni i ispreplitani – svaki oblikzločina, nejednakosti i nesreće vodi poreklo od muškog nametanja moći ženama,a jedini način da se ta moć održi jesteinstitucija heteroseksualnosti. Patrijarhalna društva čine sve da žene stupe u heteroseksualne odnose, stigmatizujući, obezvređujući i sankcionišući sve alternative toj praksi.Čim stupeu takve odnose,žene potpadaju pod kontrolu muškaracakoji ih primoravajuna primereno ponašanje pretnjama ili seksualnim ili fizičkimzlostavljanjem, ekonomskim sankcijama, nasiljem nad decom itd. Postigavši pokornost ženâ posredstvom prinudne heteroseksualnosti, patrijarhat čini sve da bi se korist muškaraca (bili oni gej ili strejt) uvećala i umnožavala. A kako je muška dominacija ključni mehanizam za održanje patrijarhata, proizlazi da nije moguće istovremeno biti žena heteroseksualne orijentacije i feministkinja. Zbog toga se lezbejske feministkinje zalažu za duhovno i moralno separatisanje od patrijarhalnih i generalno muških vrednosti. S O C I J A L I S T I Č K I F E M I N I Z A M predstavlja spoj teza marksističkog i radikalnog feminizma, pošto proširuje tezu u ulozi kapitalizma u tlačenjužena na strukturno shvatanje rodnih ulogai patrijarhata. On se usredsređuje na javnu i privatnu sferu života žene, zalažući se za to da se oslobođenje može postići jedino okončanjem ekonomskih i kulturno nasleđenih oblika dominacije nad ženama.Nije, dakle, dovoljno preispitivati samo ulogu kapitalizma u tlačenju žena, nego treba zahvatiti širi sistem u kojem su patrijarhalne privilegije jednako važne za društvokoliko i njegova ekonomska struktura. Uverenje da će ukidanjemklasnih hijerarhija nestatii rodna hijerarhija (odnosno, da je tlačenjena osnovu roda podgrupa klasnog tlačenja), jedno je od ključnihmesta koje socijalistički feminizam kritikuje u tradicionalnoj marksističkojteoriji. S P I R I T U A L I S T I Č K I F E M I N I Z A M se odnosi na tumačenja tekstova velikih monoteističkih religija(feministička teologija), ali i na ponovna otkrivanja i interpretacijekultova u kojimaje nekad dominiralo ženskobožanstvo. A F R O - A M E R I Č K I F E M I N I Z A M je posebnastruja američkog feminizma, nastala zbog nezadovoljstva crnihžena Pokretom za građanska prava i pokretomza oslobođenje žena. Crnkinjesu prve dovele u pitanje politiku identitetaza koju se zalagao radikalni feminizam, odnosnoideju da postojijedno univerzalno ženskoiskustvo koje sve žene bez razlikedele. Time je načinjenprodor u feminističkom pokretu i u feminističkoj teorijikoja je obeležila osamdesete godine XX stoleća. Izrazvumanizam (womanism), koji je skovalaAlis Voker (Alice Walker) , alternativni je naziv za specifično crnački feminizam. Vumanizam unosi rasno i klasno iskustvo u rodno iskustvo koje opisuje feminizam, i dovodi ga u vezu sa marginalizovanom crnačkom istorijom, kulturnim nasleđem i ropstvom. E K O F E M I N I Z A M je društveni i političkipokret zasnovan na ideji da između tlačenja žena i degradiranja prirodepostoji unutrašnja veza. Drugim rečima, društvenasvest koja podržavai podstiče dominaciju muškaraca neposredno je povezana s neosetljivošću prema životnoj sredini. Ekofeministkinje razmatraju simboličke, psihološke i etičke obrasce destruktivnih ljudskihodnosa prema prirodi,i nastoje da ih zamenekulturom koja poštuje iafirmiše život. Ekofeminizam se javlja u različitim vidovima – ponekadje veoma blizakspiritualističkom feminizmu, a ponekad počiva na čvrstim teorijskim postavkama, koje svoje izvore imaju u srodnim naukama. I N D V I D U A L I S T I Č K I F E M I N I Z A M je savremeni oblik liberalnog feminizma. Individualistički feminizam počiva na pluralističkom shvatanju ženske prirode.Drugim rečima, ističe se da se da je svaka žena jedinstvena i da ima sasvim osobeneživotne ciljeve, nasuprot preovlađujućem feminističkom stavu da žene u načelu žive u istim/sličnim okolnostima (patrijarhatu), koje bitno određujunjihove mogućnosti i stvarnost. F E M I N I Z A M TR E Ć E G S V E T A je jedan od vidovapost- kolonijalnog feminizma. On počiva na tezi da globalna ekonomija, ustanovljena na dihotomnomprincipu Prvi svet/Treći svet (kojem takođe odgovarajupodele Istok/Zapad i globalniJug/Sever), definiše živote žena i muškarca u hijerarhijskom odnosu. Žene „Trećeg sveta“ tlačene su kako patrijarhatom, tako i oblicimaregulacije života koji dolaze iz Zapadne Evrope i Severne Amerike, te je stoga neophodno ustanoviti različitekriterijume tumačenja i praksi, kada se govori, recimo, o ženama u Finskoj i ženama u Mozambiku ili Indiji. P O S T K O L O N I J A L N I F E M I N I Z A M se pojavljuje sredinom osamdesetih godina XX veka kao feministička reakcija žena koje ne dolaze sa Zapada. Kako je feminizam bitno zapadnjački fenomen, i kako do osamdesetih godina feminizmom dominira teza da sve žene dele jedno, univerzalno iskustvo (iskustvo patrijarhata), postkolonijalni feminizam se javlja kao jedna od najsnažnijih kritika pretpostavke da je rodna dominacija u srži svih oblikatlačenja. Mnoge postkolonijalne teoretičarke smatrajuda je kolonijalno tlačenje starosedelacana temelju rase, klase i etniciteta, u uskoj i nerazlučivoj vezi sa rodnim, i da ih je nemogućerazložiti. Savremene teze o ukrštanjurazličitih faktora marginalizacije, bilebi nezamislive bez postkolonijalne teorije,koja je u načelu osetljivaza rodna pitanja. Postkolonijalne feministkinje takođe ukazujuna suštinske razlikekoje postoje u životima dobrostojećih žena sa Zapada koje su zaslužneza stvaranje feminističke teorije,i stvarnihžena širom sveta, koje su suočene sa mnogobrojnim lokalnim kulturnim zahtevima.
Transnacionalni feminizam i feminizam Trećeg sveta se umnogome preklapajusa postkolonijalnim feminizmom.
TR A N S N A C I O N A L N I F E M I N I Z A M počiva na ukrštanjunacionalnosti, roda, seksualnosti i ekonomskeeksploatacije na svetskomnivou u kontekstuglobalnog kapitalizma. Transnacionalne feministkinje razmatraju društvene, političke i ekonomskeuslove imperijalizma; njihov odnos prema kolonijalizmu i nacionalizmu; ulogu roda, države, rase, klase i seksualnosti u organizaciji hegemonija u stvaranju nacija i drugih (neprijatelja).
Q U E E R T EO RI J A izrasta iz gej i lezbejskih studija i feminizma osamdesetih godina (postkolonijalnog, afro-američkog i svih drugih oblika feminizama koji destabilizuju politiku identiteta). Opirući se idejio fiksiranim identitetima koje odlikuje neko nepromenljivo, suštinsko svojstvo (bilo da je reč o identitetu žene/muškarca ili homo/ hetero-seksualne osobe), queer teorija polazi od ideje da je polni/rodni identitet delimičnoili sasvim društvenokonstruisan. To, međutim, ne znači da se identiteti mogu po želji i olako menjati, već da je neophodno promišljati šire društvene strukture u kojimase oni formiraju i opstaju,i pronaćiunutrašnje mogućnosti njihove destabilizacije.To usložnjavanje i umnožavanje identiteta ima za cilj remećenjeustanovljenih rodnih uloga i oslobađanje od obrazaca „normalnog“, „prirodnog“i poželjnog.
„P O S T F E MI N I Z A M “predstavlja poslednju fazu feminizma, te se zbog toga ponekadpoistovećuje sa takozvanim trećim talasom (međutim, o „postfeminizmu“ se govoriloi posle prve dobijene bitke za pravo glasa). „Post”u postfeminizmu retko ukazuje na to da
doba feminizma prolazi; pre će biti da se time implicira da su neki od feminističkih zahtevaispunjeni i da je društvou načelu postalo osetljivije na potrebe za koje su se borile feministkinje prethodnih generacija. Postfeministička teorija razmatra identitete (ženske, ali i sve druge koji se ne mogu lako uklopitiu poznatu dihotomiju muškarac/žena, zbog čega se često dovodi u vezu sa queer teorijom), koji su bitnoizmenjeni u savremenom postmodernom, informatičkom društvu. Jedno od temeljnihpolazišta postfeminizma je protivljenje esencijalizmu (uverenju da postojinekakva suštinski ženska/muška priroda ili neko suštinski žensko iskustvo itd.)i nastojanje da se razviju i razmotre složeniji, mnogovrsniji oblici odnosai mogućnosti različitih rodnih (postpatrijarhalnih) identiteta.
K I B E R F E M I N I Z A M ( S A J B E R F E M I N I Z A M ) povezuje istorijske i teorijske feminističke prakse i savremene feminističke projekte i mreže na internetuili van njega. Koristeći se metaforama kakva je kiborg, hibrid mašine i živog organizma (termin uvodi Dona Haravej [Donna Haraway]), kiberfeminizam pokušava da locira iskustvažena u novom svetskom poretku, u njegovim različitimtopografskim, kul- turnim, klasnim i rasnim manifestacijama. U teorijskom smislu izrazito interdisiplinaran, kiberfeminizam preispituje različite mogućnosti i potencijale ličnih i društvenih identiteta u visoko tehnološkom dobu čovečanstva, i u tom smislu predstavlja poslednju fazu razvoja feminističke misli.
Adriana Zaharijević