Dan primirija, državni praznik u Srbiji od 2012. godine, obeležava se u znak sećanja na 11. novembar 1918. godine kada je potpisano primirje u Prvom svetskom ratu. Kada je reč o tadašnjoj antiratnoj politici, njeno sprovođenje možemo iščitati u tadašnjim stavovima Srpske socijaldemokratske partije koja je zauzimala antimilitarističku i antikapitalističku politiku kako pre tako i tokom rata.
Sarajevski atentat (28. jun 1914. godine) poslužio je zvaničnom Beču kao dugo priželjkivani povod za pokretanje ratne mašinerije. Ubistvo austrougarskog prestolonaslednika izvela je Mlada Bosna: bosanskohercegovačka oslobodilačka, horizontalno organizovana omladinska organizacija, projugoslovenski orijentisana, u duhu vremena sklona direktnoj političkoj akciji. I do danas je ostalo nejasno da li je, direktno ili indirektno, srpska tajna služba ili neki njen deo, umešana u sam događaj.[1]
Austrougarska objava rata Srbiji (28. jula 1914. godine) ubrzo će se pretvoriti u globalni sukob. Ranije prihvaćenim kongresnim odlukama Druge internacionale (Štutgart, Kopenhagen, Bazel) podrazumevano je da će socijalistički poslanici u nacionalnim parlamentima glasati protiv odobravanja sredstava za naoružanje, tj. protiv rata. Lenjinovo shvatanje po kojem radništvo u imperijalističkom ratu treba da okrene oružje protiv vlastite buržoazije i tako osvoji vlast uneto je čak i u rezoluciju Kongresa 1907. godine u Štutgartu. Ali, kada je do velikog rata najzad došlo, većina predstavnika socijaldemokratskih partija u odlučujućem trenutku odobrila je ratne kredite „svojim“ nacionalnim buržoazijama. Time su podržali imperijalistički rat. Nacionalne sekcije Druge internacionale su se i dalje nazivale socijaldemokratskim partijama, ali su delovae tako da su opravdavale međunarodni rat u kojem su se narodne mase međusobno istrebljivale. Malobrojna leva opozicija u međunarodnom radničkom pokretu je tu poziciju označavala kao socijal-patriotizam ili socijal-šovinizam (socijalizam na rečima, šovinizam na delu).[2]
Za razliku od drugih evropskih socijaldemokratskih partija koje su se svrstale na stranu vladajućih klasa svojih država, SSDP je bila jedina celovita partija Druge internacionale koja se javno izjasnila protiv rata i glasala protiv ratnih kredita u nacionalnom parlamentu. Partija je otpočela otvorenu borbu protiv rata, u Skupštini i van nje, što nije nailazilo na previše razumevanja domaće javnosti, ali je izazivalo oduševljenje kod onih socijalističkih grupa koje su se takođe ratu protivile, kod ruskih boljševika, bugarskih „tesnih“ socijalista, nemačke frakcije oko Rose Luxemburg i Karla Liebknechta, levih manjina u Francuskoj, Holandiji, Italiji, itd.
Već na početku napada na Srbiju, u jesen 1914. godine, poginuo je na frontu Dimitrije Tucović, dugogodišnji partijski sekretar i ideolog, glavni tvorac antiratne politike SSDP.
Antiratni stav srpskih socijalista, koji je u prvom redu artikulisao Tucović, proizlazio je iz marksističke ocene ovog rata i iz sagledavanja njegovog imperijalističkog karaktera.[3] U pismu koje je Dušan Popović pisao iz zaraćene Srbije, 1915. godine, priznaje se: „Za nas je bilo jasno kao sunce, što se tiče odnosa između Srbije i Austro-Ugarske, da se naša zemlja nalazi u odbrambenom položaju… u svojoj suštini, Srbija štiti svoj život, svoju nezavisnost, koje je Austrija neprestano ugrožavala i do Sarajevskog atentata. I ako bi ma gde socijaldemokrati uopšte imali pravo da glasaju za rat, to bi na prvom mestu bilo u Srbiji“.[4]
I Lenjin je isticao da ukoliko je neka država imala prava da se brani, onda je to bila Srbija i da je utoliko značajniji stav SSDP.[5] Mada je Rosa Luxemburg takođe naglašavala da se formalno gledano u slučaju Srbije može govoriti o „legitimnoj nacionalnoj odbrani“, nije zaboravljala da napomene da je Srbija samo pion u svetskoj politici i da „iza srpskog nacionalizma leži ruski imperijalizam“.[6]
Zašto je onda SSDP odbila da prihvati i podrži ovaj rat, makar formalno bio i odbrambeni? Borba srpskih socijalista protiv rata bila je povezana sa borbom protiv vladine politike vezivanja za velike sile („petrogradska diplomatija i pariska berza“), odnosno za jedan od imperijalističkih blokova koji su pripremali međusobni okršaj. Sagledavajući imperijalistički karakter i Centralnih sila i Antante, oni su isticali da oba bloka predstavljaju neprijatelje balkanskih naroda.
U istom pismu, Popović je napisao i: „Za nas je ipak bila odlučujuća činjenica, da je rat između Srbije i Austrije bio samo mali deo, samo uvertira evropskog svetskog rata, a da poslednji, prema našem najdubljem ubeđenju, nije mogao imati nikakav drugi do izrazito imperijalistički, kapitalistički karakter. Iz tog razloga mi smo smatrali da je naša imperativna dužnost, da kao deo velike socijalističke i proleterske Internacionale svom odlučnošću istupimo protiv rata“.
Dakle, tadašnja konstelacija međunarodnih odnosa, tj. jasno naslućivanje sukoba između dva imperijalistička bloka, nije dozvoljavala da se austrougarski napad na Srbiju posmatra sa specifičnog lokalnog stanovišta male zemlje koja je napadnuta od velike imperijalističke sile. Antiratni stav srpskih socijalista proizlazio je i iz klasne socijalističke koncepcije, koja podrazumeva internacionalnu proletersku solidarnost i isključuje mogućnost da radnički pokret jedne zemlje tretira proletarijat druge zemlje kao svog neprijatelja. Osvrćući se retrospektivno na 1914. godinu, Popović je u svom članku iz 1918. godine „Srpski socijalisti i rat“ napisao: „Mi smo rešili pitanje ne sa srpskog stanovišta već sa internacionalnog i proleterskog stanovišta. Jedna je partija socijalistička samo u koliko je u času ovih velikih tragičnih iskušenja, uostalom vrlo retkih, gotova, ne da žrtvuje, već da podredi nacionalni interes višim interesima međunarodnim i čovečanskim. Ako ona to ne učini, onda ona nije socijalistička, već nacionalistička… Za nas – Srpsku sekciju sadašnje Radničke internacionale, buduće čovečanske internacionale – zadatak je bio jasan, a isto tako i naša odluka: braniti Internacionalu i čovečanstvo boreći se protiv rata“.[7]
Ipak, tokom 1916. godine, među srpskom socijalističkom emigracijom, uglavnom u Francuskoj, ali i na Solunskom frontu, počeo se javljati socijalpatriotizam. Pokušaj revizije antiratne politike SSDP nastao je, s jedne strane, pod uticajem savezničke socijalpatriotske štampe i delovanjem agenata srpske vlade, partijskih opozicionara i bivših partijskih članova i, s druge strane, pod utiskom okupacije Srbije i daljeg razvoja ratnih događaja koji su deo članstva – i fizički odsečen od Popovića, Lapčevića i Kaclerovića – naveli da počne prihvatati program oslobođenja i ujedinjenja Južnih Slovena kao politički zahtev srpskih socijalista. To ih je skupa dovelo do (in)direktne podrške ratnim ciljevima Saveznika i politici srpske vlade. Prvi inicijator okupljanja na socijalpatriotskoj platformi bio je bivši član SSDP Milan Marinković, isključen iz Partije 1912. godine zbog pokušaja organizovanja nacionalističke partijske frakcije.[8]
Oslobođenje ugnjetenih Južnih Slovena u Austro-Ugarskoj bilo je podrazumevajuće srpskim socijalistima pošto se SSDP zalagala za pravo svih naroda na samoopredeljenje. Zato je deo socijalista u emigraciji usvojio program oslobođenja i ujedinjenja Južnih Slovena kao neposredan politički zahtev. Problem je bio u tome što su ga počeli povezivati sa pobedonosnim ishodom rata. Takve postavke artikulisao je socijalpatriotski orijentisani Komitet SSDP, sa sedištem u Parizu. Komitet je tesno sarađivao sa socijalpatriotskim snagama zemalja Saveznica, pre svega sa francuskim socijalistima, a deo njegovog vođstva je bio u dobrim odnosima sa predstavnicima Pašićeve vlade. Osim pomenutog Marinkovića, kasnije su se kao vodeće socijalpatriote pojavili i Velja Stojanović, Dragiša Đurić, Aca Pavlović i Sava Muzikravić.[9]
Antiratnu politiku SSDP dosledno su sprovodili njeni zvanični predstavnici Dušan Popović i Triša Kaclerović tokom čitavog rata. Zahvaljujući naporima pre svega Popovića, ali i drugih socijalista-emigranata koji su mu se priključili – najagilniji je bio Ilija Milkić, stari predratni član SSDP, koji je u Švajcarskoj postao blizak stanovištima „cimervaldske levice“, a potom i boljševika – srpski socijalpatriotizam bio je politički likvidiran već pred kraj rata.
Nastup zvaničnih predstavnika SSDP u Štokholmu u jesen 1917. godine i diskusije koje je Popović vodio sa pojedinim predstavnicima pariskog Komiteta SSDP u Londonu početkom 1918. godine izazvali su prva kolebanja kod mnogih socijalista koji su samo privremeno „zalutali“ u socijalpatriotske vode. Tucovićev naslednik Dušan Popović je nakon toga poveo svestranu borbu protiv socijalpatriotskih centara oko odnosa prema rat rata. Insistirao je na tome da postoji velika razlika u izboru metoda za oslobođenje: dok su socijalpatriote tvrdile da će pobeda u ratu doneti nacionalnu slobodu i ujedinjenje, on je u tome video samo međusobno istrebljenje radničkih masa svih zemalja. Za njega je ispravna linija bila sledeća: sloboda svih naroda i svetska demokratija mogu proisteći samo iz internacionalno koordinirane borbe radničkih klasa svih zemalja protiv postojećih društvenih i političkih poredaka, a preduslov za to jeste obustavljanje imperijalističkog sukoba. Raskrinkavajući parolu o oslobođenju malih i potlačenih naroda, kojom su se propagandno služile i Antanta i Centralne sile, Popović je tvrdio da vladajuće klase na obe strane imaju pre svega u vidu sopstvene interese.[10]
Nastojanje Dušana Popovića tokom 1918. godine da antiratnu politiku SSDP proširi ponovo na sve druge evropske socijaldemokratske partije završilo je definitivnim političkim razlazom većine srpskih socijalista sa partijama Druge internacionale – onima koje su pružale podršku vladajućim slojevima u ratu i koje će u miru, narednih decenija, pokazati da su odustale od emancipatornih politika. Antiratna i antisocijalpatriotska akcija u poslednjoj godini rata doveli su do približavanja gledišta srpskih socijalista pozicijima boljševika, čak i do neposredne podrške koju su neki među njima pružali oktobarskoj revoluciji.
Pogibija Dimitrija Tucovića (1914) i smrt Dušana Popovića (1918) bile su veliki udarac posleratnoj partijskoj orijentaciji. Zaključni kongres SSDP (1919) nije osudio socijalpatriotsku akciju u Francuskoj, nego je samo pomenuo dve strane ovog značajnog političkog obračuna, ne izjašnjavajući se o njima. Ipak, SSDP je odigrala značajnu ulogu u ujedinjenju radničkog pokreta Jugoslavije, bila je jedan od revolucionarnih zametaka iz kojih će izrasti KPJ.
Šta danas može biti nasleđe Srpske socijaldemokratije?
Ima li danas relevantnih naslednika opisane političke linije iz jugoslovenske i međunarodne istorije socijalističkog radničkog pokreta? Ko na post-jugoslovenskim prostorima može da se poziva na nasleđe srpske socijaldemokratije?
Krajem XX veka svedočili smo dvema karakterističnim vrstama zloupotreba ovog nasleđa. S jedne strane, deo snaga koje su podržavale režim Slobodana Miloševića umeo je da se, s vremena na vreme, poziva na antiimperijalizam u srpskoj socijalističkoj tradiciji, kritikujući zapadno mešanje u odnose među balkanskim, a posebno jugoslovenskim narodima. S druge strane, u inostranoj i domaćoj javnosti bilo je podržavalaca NATO intervencionizma koji su rabili Tucovićevu kritiku srpskog nacionalizma, posebno u vreme eskalacije srpsko-albanskih konflikata.[11] Značajno je primetiti da ni jedni ni drugi nisu dovodili u pitanje restauraciju kapitalizma.
Na savremenoj domaćoj mainstream političkoj sceni ima onih koji se predstavljaju kao politička levica ili koketiraju sa nekim njenim elementima. Među njima, jedni su formalno zadržali antinacionalizam i antimilitarizam, posmatrajući ih kao vrednosti izolovane od ekonomske sfere. Neke grupe drže do komunističke retorike, ali u „folklorno-ritualnom“ smislu. Treći kritikuju zapadni imperijalizam, zalažući se za vezivanje uz navodno prijateljskiji kapitalizam sa Istoka.
Na osnovu svega rečenog, može se zaključiti da se određeni elementi socijalističkog nasleđa ne mogu posmatrati dekontekstualizovano. Za osmišljavanje savremene antikapitalističke platforme, iskustva se moraju istorizovati, političke paralele pažljivo povlačiti, a pouke izvlačiti ukoliko se mogu iskoristiti. Nasleđe srpske socijaldemokratije pripada levici koja se u Srbiji i na Balkanu tek gradi i koja će biti prava levica samo ako je socijalistička, demokratska i internacionalna.
Tekst je odlomak iz studije: „Dimitrije Tucović i Srpska socijaldemokratija u vreme balkanskih ratova i Prvog svetskog rata“, Perspektive 08/2104, Rosa Luxemburg Stiftung, Beograd, 2014.
Preuzeto sa vebsajta Mašina
1 Hofbauer, Hannes: Eksperiment Kosovo: povratak kolonijalizma, Albatros Plus, Beograd 2009, 50
2 Lenjin, Oportunizam i krah Druge Internacionale, u: Izabrana djela, tom I, knj. 2, Kultura 1949, str. 308-318.
3 Za drugačija tumačenja „antiratnog glasanja“ videti: Mira Bogdanović, Srpski radnički pokret 1903-1914: naličje legende,Globus, Zagreb 1989.
4 Dimitrijević, Sergije: Socijalistički radnički pokret u Srbiji 1870-1918, Nolit, Beograd 1982, 229
5 Lenjin, Slom Druge Internacionale, u: Druga internacionala - materijal za proučavanje, Rad, Beograd 1951.
6 Rosa Luxemburg, The Junius Pamphlet: The Crisis in the German Social Democracy, u: Rosa Luxemburg Speaks, New York 1970, str. 309, navedeno prema: Dragan Plavšić, The First World War and the Balkan Federation (Introduction), u: The Balkan Socialist Tradition..., str. 229; videti i srpsko-hrvatski prevod u: Rosa Luxemburg, Izabrani spisi, Naprijed, Zagreb 1974.
7 Dimitrijević, Sergije: Socijalistički radnički pokret u Srbiji 1870-1918, Nolit, Beograd 1982, 231
8 Isto, str. 245-247.
9 Isto, str. 259-271.
10 Isto, str. 284-311.
11 Vid. šire u: Živković Andreja: The Balkan Socialist Tradition and the Balkan Federation, 1871-1915, General Introduction, u: The Balkan Socialist Tradition..., str. 10-12.